برای بسیاری از هنرآموزان در ابتدای کار اینسوال مطرح میشود که مثلا چرا شور و ماهور و ..." دستگاه" و بیات اصفهان و دشتی و ... "آواز" نامیده میشوند . برای توضیح این مسئله نخست باید بفهیم که اصولادستگاهها چگونه از هم شناخته می شوند و چه فرقی با هم دارند . برای آغاز دستگاهماهور را در نظر بگیرید ، همانطور که برای نوازندگان تار و سه تار مرسوم است و میدانند پرده های ماهور در گام دو همگی بکار هستند ( یعنی ربع پرده و نیم پرده نیستندیا به عبارت دیگر سری و کرن و بمل و دیز نیستند ) ( البته نوازندگان ویلن و کمانچهمعمولا ماهور ر یا سل می نوازند که به ترتیب دو دیز و فا دیز می شوند ) حال مهمترینمسئله ای که مایه تفاوت دستگاهی از دیگری می شود خارج شدن پرده ها از حالت بکار میباشد مثلا اگر در دستگاه " ماهور دو" یا به عبارت بهتر " گام دو" نت می کرن شودحالت ایجاد شده را آواز افشاری می نامند ولی اگر نت لا کرن و سی بمل شود حالت جدیدرا دستگاه شور می نامند یا اگر لا کرن و می بمل شود این حالت را آواز بیات اصفهانمی نامند و ... . توجه داشته باشید که این تغییر پرده ها فقط جنبه نظری ندارد وهنگام شنیدن حتی برای کسانی که آشنا به دستگاهها نیستند ، اینکه حداقل تغییری ایجادشده واضح است به این صورت که مثلا هنگام شنیدن ماهور احساس شادی بیشتری نسبت به شوردر انسان ایجاد می شود یا دستگاه چهارگاه احساس شکوه و عظمت بیشتری نسبت به مثلادشتی که سوزناک تر است دارد . البته این قواعد هرگز کلی نیست و اصولا موسیقی چیزینیست که استثنا نداشته باشد . مثلا آهنگ معروف " ای ایران " در دستگاه دشتی کهعموما غم انگیز است توسط استاد روح الله خالقی تصنیف شده است که کاملا حماسی است واین مسئله به توانایی و ذوق و استعداد آهنگسازان دارد که بتوانند چنین هنر نمایی هارا انجام دهند والا میتوان گفت که 90% تصنیف های دشتی سوزناک هستند مثلا آهنگهایعارف قزوینی مانند " گریه کن " و " گریه را به مستی بهانه کردم " و آهنگهای مرتضیمحجوبی مانند " کاروان " و " نوای نی " و آهنگ " آه سحر" از روح الله خالقی . حال به بیان فرق دستگاه و آوازها می پردازیم : اصولا آوازها زیر مجموعهدستگاه ها هستند یعنی آوازها از نظر پرده هایی که نواخته می شوند مانند آن دستگاهیهستند که جزو آن هستند یعنی مثلا ابوعطا در پرده های شور نواخته می شود فقط با اینتفاوت که نت شاهد تغییر کرده است ولی هرگز نمی توان ماهور را در پرده های شور نواختمگر در مرکب نوازی که یک گوشه دلکش ماهور منطبق برگوشه شهناز شور می شود . تقسیم بندی بدین صورت است : 1- دستگاه ماهور شامل آواز راست پنجگاه می باشد . 2- دستگاه شور شامل آوازهای دشتی – ابوعطا – افشاری – بیات ترک و نوا است . 3- دستگاه همایون شامل دستگاه بیات اصفهان است . 4- دستگاه چهارگاه 5- دستگاه سه گاه دسته بندی فوق را استاد علی نقی وزیری بنا نموده اند ولی قدما برهفت دستگاه و پنج آواز معتقدند بدین صورت که راست پنجگاه و نوا را نیز دستگاهجداگانه به شمار می آورند ولی نوا نیز دقیقا در پرده های شور و راست پنجگاه نیز درپرده های ماهور نواخته می شود که به این علت تقسیم بندی وزیری علمی تر به نظر میرسد . البته عده ای نیز بر نظریه دوازده دستگاه معتقند چون واقعا اگر جنبه نظریرا کنار بگذاریم دستگاه ها هنگام شنیدن کاملا تفاوت می کنند و دیگر اینکه برخلافاین تقسیم بندی ها بویژه در مورد دستگاه شور آوازهای آن کاملا متفاوت و گاهی شبیهدیگر دستگاه ها هستند مثلا بیات ترک بیشتر از اینکه شبیه شور باشد مانند ماهور استو افشاری شبیه نوا و تا حدی سه گاه می باشد . نکته دیگر اینکه اصول مرکب نوازیدقیقا مبتنی بر آگاهی از همین مطالب دارد و کسانی که بر این موارد تسلط داشته باشندبراحتی می توانند از هر دستگاهی به دستگاه دیگر تغییر مقام بدهند و از نظر علمی هیچمحدودیتی برای مرکب نوازی وجود ندارد هر چند که تا کنون این کار برای همه دستگاههامرسوم ( یا به عبارت بهتر اختراع نشده است ) نشده است .
متن کوتاه و بسیار مفیدی بود دوست عزیز
پاینده باشید..
به نظرم واسه کسایی که مبتدی هستن این توضیح سخته یکم چون اصطلاحات توش وجود داره